Autor zaprasza na niekonwencjonalną wędrówkę wzdłuż wschodniej granicy Polski, od Cisowej Góry nad Gulbieniszkami (okolice jeziora Hańcza) do Niemirowa nad Bugiem. Jest to wyprawa w barwny i naprawdę nieco egzotyczny świat pogranicza, w którym ocalały jeszcze relikty naszych dawnych Kresów. Trasa wiedzie bowiem przez pogranicze etniczne, gdzie osadnictwo mazowieckie styka się z osadnictwem litewskim i ruskim. Mozaikę etniczną uzupełniają rosyjscy staroobrzędowcy i Tatarzy. Spotyka się także ślady Jadźwingów - średniowiecznych mieszkańców tych ziem oraz Żydów. Z różnorodnością etniczną i kulturową łączy się różnorodność religijna. Współżyją obok siebie rzymskokatoliccy Polacy i Litwini, prawosławni Białorusini, greckokatoliccy Ukraińcy, staroobrzędowcy Rosjanie, sekciarze - wyznawcy proroka Ilji, muzułmańscy Tatarzy. Wszystko to tworzy charakterystyczną dla Kresów "egzotyczną" mieszankę etniczno-kulturowo-religijną, o której większość Polaków ma jedynie blade pojęcie, bądź też zupełnie sobie jej nie uświadamia.
Spis treści
Od autora
1. Kraina piękna jak baśń
Suwalska Fudżijama - Formy martwego lodu - Widok ten oczarował już niejednego... - Lekarz od kołtunów - Jaćwieski gród - Saga rodu Kiewliczów - Na Górze Zamkowej - Piękna Jegla i Żaltis - Niedoszły okręg przemysłowy - Obrońcy starego obyczaju - Staroobrzędowcy w Polsce - W ruskiej bani - Molenna w Wodziłkach - Szeszupa i Czarna Hańcza - Cuda geomorfologii - Wisząca dolina - Kanion Czarnej Hańczy - Suwalska sawanna - Niezwykłe jezioro Hańcza - Na granicy książęcych puszcz - Dramatyczne dzieje kresowego dworu - Jeden z najwspanialszych widoków - Osobliwości jeziora Jaczno - Smolniki
2. Na polski biegun zimna
Jeziora Kleszczewickie - ...i Jezioro Czarne - Nazwy jak z baśni - Niemal Podbeskidzie! - "Dach Suwalszczyzny" - Gdzie Jagiełło raczył się rakami - Wiżajny - miasteczko pogranicza - Na miejscu starego kirkutu - Najzimniejsze miejsce w Polsce
3. Na tropie Indian Europy
Przez Góry Sudawskie - Jaćwingowie - Zagłada Jaćwieży - Sudawskie grodzisko - Nad jeziorem Graużyny - Niespokojna rzeczkaWigra - Jar Szelmentki - Polska wyspa osadnicza - Jedno z największych grodzisk - Kim byli mieszkańcy? - Łaumy - litewskie diablice - U wrót "stolicy" polskich Litwinów
4. Litewską ścieżką
Litwini u siebie - Wielowiekowe sąsiedztwo - "Litwin jest wzrostu wysokiego..." - Świetni organizatorzy i znakomici gospodarze - Litewska gościnność - Co Litwini jadali? - Bogactwa litewskiej spiżarni - Dzieje litewskiej "stolicy" - Królewskie miasto - "Nie zasługuje, aby nadal przy tytule miasteczka pozostał..." - Puńsk dzisiaj - Wokół puńskiego kościoła - Kolekcja pana Vainy - Puńskie cmentarze - Kiedy "szyny byli drewniane" - Nad jeziorem Sejwy - Figle pana starosty - Dzieje sejwejskiej dzierżawy - "A ile to na tej ziemi jest krzyżów!" - Serce Małej Litwy - Luźna, kolonijna zabudowa - Pod dachami litewskiej zagrody - Świreń - małe cacko wiejskiej architektury - Dzieje dóbr Poluńce - Nadgraniczne bezdroża - "Saskrydis" w Burbiszkach - Wzdłuż Gaładusi - W Radziuciach - Bagno Krasnogruda - Gawieniańce - tu zatrzymał się czas - Czas już ruszył - Początki Sejn - Dominikańskie miasto - Ksiądz buduje... synagogę - Sejneńskie szkoły - Lata upadku - Czyja będzie Sejneńszczyzna? - Walki polsko-litewskie - Bitwa o Sejny - Na plac targowy zajeżdżały setki furmanek... - Bazylika o wspaniałej fasadzie - Sejneńska Madonna - Spacer po mieście - Sejneńska "Wieża Babel" - Cmentarze sejneńskie
5. Śladami Miłosza
Dzieje dóbr Sztabinki - Sejneńscy staroobrzędowcy - Gaładuś i jej dzieci - Dusiejcis Większe - Gniazdo Eysymontów i Kunatów - W krasnogrudzkim dworze - Wakacje wielkiego poety - Miejsce wielu sprzecznych przeżyć - Powrót po latach - Krasnogruda dawniej i dziś - Dusznica - W Hołnach Mejera - Rodu Paszkiewiczów przygody z historią - Stoi jak dawniej, ale murowany... - Drugie Hołny - Weresowszczyzna - Półkoty i Otkieńszczyzna - Pomniki na berżnickim cmentarzu - Pierwsze miasto na Suwalszczyźnie - Swawole berżnickich starostów - Nazwę swą wzięło od kielicha
6. Puszcz litewskich przepastne krainy
Ostoja zwierzyny - Partyzancki kraj - Wigranie - ostatni Jaćwingowie - Gdzie diabły siedzą... - Jak w Kanadzie - Kaprysy Marychy - Przez Wysmały - Wielkie dzieło Ignacego Prądzyńskiego - Najnowocześniejsza droga wodna w Europie - Wysokiej klasy zabytek techniki - Brzegiem zdziczałego kanału - "Wieś wszystka przez Moskwę spustoszała..." - Śluza Kurzyniec - Teren uporządkowany aż za bardzo - Uroki Wołkuszanki - Ostatnie puszczańskie wioski - Głuszcowe uroczysko - Nad górną Wołkuszanką - Bobry kontra melioranci
7. Okolicą nadniemeńską
Osocznicy - Legenda Bohatyrowiczów - Nowe i Stare Bohatery - Dramatyczne losy grodzieńskich unitów - "Zęby Stalina" - Przez wzgórza Wyspy Lipskiej - W Pradolinie Biebrzańskiej - O krok od Ojca Rzek - "Woda w tym źródle nigdy nie zamarza..." - Salon artystyczny w Bobrze Wielkiej - Hospodarski dwór w puszczy - List żelazny pana Paska - Urok zapomnianego miasteczka - Uliczkami Nowego Dworu - Potomkowie unitów - Pod dachem wiejskiego dworku - "Wyzyskiwaliśmy, jak się dało..." - Umarła klasa - Domena Wołłowiczów - Najstarszy na Białostocczyźnie pałac - Kurpie pod Grodnem - Dzikie Pola Dubnicy - Ślady nieznanego ludu - Rosnące kamienie - W Saczkowcach - Kraina polnych grusz - Początki Kuźnicy - "Ścieląc się z płaczliwą supliką pod miłościwe stopy..." - U diadi Jakowa towaru wsiakowa... - Jarmark w Kuźnicy - Na zakupy do Lejbki - Współczesna Kuźnica - Ostatni ślad po kuźnickich Żydach
8. W krainie sokólskich wiatraków
Trójkąt Sokólski - Wioseczka jak malowanie - Dwór wśród plantacji róż - Miejsce królewskich łowów - Tołoczki Małe - "Zemsta" w Tołoczkach - Palestyna pod Sokółką - Dwór Molawica - Wiatraki sokólskie - Bunt Lipków - Kurban-Bajram w Bohonikach - Bohonicki meczet - Największy mizar w Polsce - Szlacheckie "okolice" - U stóp Góry Wojnowskiej - Minkowce - Folwark Miszkieniki - "Tu leżą grzesznicy Kazimierz y Zuzanna..." - Siedziba rodu Snarskich - Komuniści z Harkawicz - Cerkiew w katolickiej wsi - Pięć wieków Krynek - Kryński przemysł - Jedno z najpiękniejszych miasteczek - Chagallowsko malownicze zaułki - Żydzi z Kaukazu - Wędrując w poszukiwaniu nastrojów - Zaułek zagumienny - Park jak z powieści Turgieniewa
9. Do niedoszłej stolicy świata
Prorok Ilja - Piaszczystymi drogami - Rodzinna wieś proroka - Obcy rzadko docierają w te strony - Cerkiew, która wyrosła z ziemi - Niespełnione Ukrzyżowanie - Prorok w kartoflach - W gościnie u genialnego konstruktora - Tu miała być stolica świata - Sanktuarium wyznawców Ilji - Boża kraina
10. Tatarskim szlakiem
W dolinie Nietupy - Kresowa matrona z Żylicz - Ciumicze i majątek Górka - Tatarskie folwarki - Stolica polskich Tatarów - Zasługi pułkownika Krzeczowskiego - Wieś jak przed wiekiem - Gdzie ci "dzicy" Tatarzy? - "Przyćmiony islam" - Tradycyjne obrzędy i święta - Kitaby, chamaiły i hramatki - Muzułmanie we współczesnej Polsce - W kruszyniańskim meczecie - Miejsce spoczynku wiernych - Na skraju stepów
11. Przez stepy nad Świsłoczą
Popegeerowskie stepy - O pomiarze włócznej - Jak powstały ulicówki - Obszar czysto białoruski - Rusini, "tutejsi", prawosławni - Po tej i tamtej stronie granicy - Nie mieli szczęścia w historii - Dobra Ziemia Dobrych Ludzi - Ostatnie "prawdziwe" wsie - Chaty jak z bajki - Wioski nad Świsłoczą - Kołodzieżanka - Konstanty Kalinowski - bohater Białorusinów - Pożegnanie ze Świsłoczą - Jałówka - Z dala od szlaków komunikacyjnych - Miasteczko brogów - Stacyjka na końcu świata
12. W ostępach królewskiej puszczy
Na przełaj przez jezioro - Jak na Polesiu... - Oddział leśny nr 1 - Puszcza Świsłocka - Mając na karku Moskali... - "Ogrody Gedymina" - Na puszczańskiej polanie - "To głuszec tokować zaczyna!" - Dolina Hwoźnej - Królestwo puszczańskich dębów - Bitwa nad Hwoźną - Kosy Most - Po "Żebrach Żubra" - Białowieski skansen - Dlaczego "Białowieska"? - Równie cenna jak Wawel... - Dzieje puszczy - Królewskie polowania - Łowy z wygodami - Rousseau w Białowieży? - Leśnicy-powstańcy - Carskie porządki - Echa rewolucji - Barwna mozaika etniczna - Czas szubienic - Ośrodek turystyki i centrum naukowe - Pozostałości carskiej rezydencji - Pamiątka dawnych łowów - Białowieski Park Narodowy - Wielka rozmaitość krajobrazów leśnych - Brama puszczy - Dąb Jagiełły - "Nie pozna tu mieszczuch ani dębu, ani lipy..." - Morze różnokształtnych pni - Spacer po puszczańskiej osadzie - Kościół z "białą wieżą" - W Parku Dyrekcyjnym - Nocleg w wagonie - Królewska Droga, Kamieniecka Droga... - Mateczniki nad Podcerkówką - "Wstęga łąki szmaragdowej..." - Pożegnanie z puszczą
13. Skrajem Polesia
Siedziba Wołyńcewiczów - Letnisko na skraju puszczy - Dworek w Jodłówce - Pamiętniki kasztelana brzeskiego - Kleszczelskie pustynie - Czy mieszkali tu Połowcy? - Wesoły cmentarz w Zubaczach - Zamczysko nad Pulwą - Takich chat nie ma nigdzie indziej na świecie... - Podlaszucy - Białorusini czy Ukraińcy? - Jak Małorusin stał się Białorusinem - Podobieństwa i różnice - Odrodzenie Podlaszuków - Dwór Klukowicze - Kościółek jak na Podkarpaciu - Z Tokar na pomoc walczącej Warszawie - Wiatrak z napędem mechanicznym
14. Do prawosławnej Częstochowy
Cerkiewka z bajki - Wilanowo - Modlą się tu wierni obu wyznań... - Chałupy w Werpolu - Przez Lasy Radziwiłłowskie - Radziwiłłówka pełna legend - Pamięć najazdu tatarskiego - Miejsce cudowne z cudownych... - Hora Grabarka, hora swiataja... - Cerkiew na Wzgórzu Pokutników - Las krzyży - Prawosławie w Polsce - Wewnątrz cerkwi - Nieco o liturgii - Zapach kadzidła i niezwykła harmonia śpiewów - Święto Spasa w Grabarce - "Spasi nas ad wajny wietnamskoj..." - Sporo się w Grabarce zmieniło
15. W dolinie Bugu
Nad Moszczonną - Już nie turkoczą koła młyńskie... - Nadbużańską skarpą - Tysiącletni gród - Królewskie wizyty - Miasteczko na kredzie - Ślady dawnej świetności - Raj dla botanika - Wyznawcy Baala - Przez łąki nad rzeką - Pejzaż jak z obrazów Szyszkina - Na styku trzech zaborów - Powstańcza bitwa pod Niemirowem - Na rynku rośnie trawa - Dalej na południe